آشنایی و نحوه مبارزه با کرم ساقه خوار برنج

کرم ساقه خوار برنج با نام  chio Suppressalis walker یکی از افات مهم و خطرناک برنج به حساب می اید. زیرا حدود ۴ % تا ۶ % کل خسارت عملکرد برنج مربوط به این آفت می‌باشد.

بیشترین میزان خسارتی که توسط ساقه خوار برنج به برنج وارد می‌گردد در مرحله زندگی لارو این حشره به وجود می آید. در غرب استان مازندران خسارت این آفت در نسل اول در نیمه دوم خرداد ماه و در نسل دوم در نیمه اول مرداد ماه مشاهده می‌گردد.

این آفت برنج در دنیا برای اولین بار در سال ۱۸۶۳ یعنی در اواسط قرن نوزدهم مشاهده شده و کشف شد در کشور عزیزمان ایران نیز این آفت برنج در شهریور ماه سال ۱۳۵۱ توسط آزمایشگاه بررسی بیماریهای گیاهی و آفات در شهر تنکابن کشف شد. در مورد چگونگی ورود این آفت برنج اطلاعات زیادی وجود ندارد. در حالت کلی در مورو این آفت این طور عنوان شده که این آفت برنج یعنی کرم ساقه خوار برنج توسط کاه و کلش های همراه مرکبات از کشور پاکستان به ایران وارد شده است. بعد از آن که این آفت در سال ۱۳۵۳ به کشور عزیزمان ایران وارد شد زمین های بسیار زیادی که تحت کشت برنج بودند دچار خسارت شدند.

بیولوژی کرم ساقه خوار برنج

شکل شناسی کرم ساقه خوار برنج :

حشره بالغ : پروانه های ماده این آفت به رنگ زرد روشن و یا متمایل به قهوه ای و پروانه های نر تقریبا خاکستری هستند . در هر دو جنس رنگ بال های عقبی سفید بوده و روی بال های جلویی چند لکه نقره فام وجود دارد . طول بدن از ۱۰ تا ۱۳ میلیمتر متغیر بوده و عرض پروانه های نر با بال های باز ۲۰ تا ۲۳ میلیمتر و پروانه های ماده تا ۳۰ میلیمتر می‌رسد.

تخم : تخم های تازه گذارده شده سفید متمایل به زرد بوده و سپس تغییر رنگ می‌دهند . تخم ها در پشت یا روی برگ و در ابتدا در گلبرگ ها گذاشته می‌شود . نسل اول آفت عموما پشت برگ ها تخم گذاری می کند . تا از شدت تابش خورشید و دید دشمنان در امان باشد

تخم ها به صورت دسته جمعی گذاشته می‌شوند و پروانه ماده روی آن ها را با یک ماده چسبناک کف مانند می‌پوشاند که در ابتدا به رنگ لیمویی روشن دیده می‌شوند و به تدریج تیره رنگ و نهایتا کاملا سیاه می‌گردند . تخم ها بعد از ۵ تا ۱۱ روز که بستگی به درجه حرارت دارد تفریخ می‌شوند.

لارو : بدن لاروها به رنگ کرم مایل به قهوه ای روشن بوده و دارای ۵ نوار تیره است که سه نوار در قسمت پشتی و دو نوار دیگر هر یک در پهلوها قرار گرفته است . نوارهای پشتی کم رنگ ترند . طول لاروهای کامل عموما ۱۷ تا ۲۶ میلیمتر است .

شفیره : طول شفیره ۱۲ تا ۱۵ میلیمتر و قطر آن ۲/۵ تا ۳/۵ میلیمتر می‌باشد . رنگ آن قهوه ای روشن بوده که بعدها به قهوه ای تیره تبدیل می‌گردد. یک سوم انتهای شفیره به طرف پشت خمیده است. و زایده قلاب مانند نیز در انتهای بدن شفیره مشاهده می‌شود. مدت شفیرگی از۶ تا ۱۲ روز بسته به حرارت محیط متغیر است .

مناطق انتشار کرم ساقه خوار برنج :

برای اولین بار در سال ۱۹۰۶ از این حشره به عنوان یکی از خطرناکترین آفات برنج در دنیا نام برد شده و مدت های بسیار زیادی است که کشاورزان در حدود ۳۵ کشور در مزارع برنجکاری خود ازخسارت این آفت زیان می‌بینند (۲).

آفت کرم ساقه خوار برنج اکنون در مناطق برنجکاری استانهای گیلان ، مازندران و گرگان وجود دارد ، ولی تا کنون از سایر نواحی برنج کاری کشور گزارش نشده است . و بدین جهت لازم است اقدامات اساسی درباره جلوگیری از شیوع آن به استانهای اصفهان ، فارس ، چهارمحال بختیاری و غیره بشود . این آفت در اغلب کشورهای دیگر که اقدام به کشت برنج می‌شود وجود دارد و شیوع آن از کشورهای استرالیا ، بنگلادش ، برمه ، کامبوج ، چین ، جزایر هاوایی ، هندوستان ، اندونزی ، ایتالیا ، ژاپن ، کره ، مالزی ، نپال ، فیلیپین ، اسپانیا ، سریلانکا ، تایوان ، تایلند ، ویتنام ، مصر ، اسراییل ، پرتقال گزارش شده است. به طوری که شالیکاران بعضی از کشورهای آسیایی نظیر ژاپن و تایوان این حشره را در ردیف مهمترین آفات محصول برنج مناطق خود می‌دانند . خسارت کرم ساقه خوار در ایران در سال های اول طغیان آن ، به دلیل عدم آشنایی با زندگی آفت و عدم اجرای روش صحیح مبارزه ، بقدری زیاد بوده که در موارد زیاد کشاورزان از برداشت محصول خود صرفنظر کردند.

خسارت کرم ساقه خوار برنج :

همان طور که از اسم آفت پیداست، کرم مزبور به ساقه برنج حمله می‌کند و بطور کلی علایم خسارت را در گیاه به دو صورت می‌توان مشاهده کرد. اگر گیاه جوان مورد حمله قرار گیرد ابتدا برگ میانی آن زرد شده و کم کم خشک می‌شود. این علامت را در اصطلاح انگلیسی dead hearts می‌نامند.

خسارت نسل اول dead hearts

خسارت نسل دوم white heads

مرحله اول خسارت را نسل اول آفت به وجود می‌آورد ، در این مرحله با رشد ساقه های جانبی ، گیاه در مقابل آفت عکس العمل نشان داده و حتی المقدور با ایجاد ساقه های جدید از خسارت آفت تا حدی جلوگیری می‌شود . در مرحله دوم خسارت گیاه تقریبا در پایان مرحله رویش است و امکان ترمیم خسارت از طریق رشد ساقه های جانبی دیگر وجود ندارد . ساقه های آلوده به ، آفت در این موقع در اثر وزش باد شکسته و باعث خراب شدن و از بین رفتن ساقه های سالم مجاور می‌گردد (۲، ۳ و ۴). در صورتی که حمله آفت مصادف با زمان خوشه کردن و گل دادن باشد . دانه در خوشه تشکیل نشده و منجر به خشکی خوشه می‌گردد که اصطلاحا white heads نامیده می‌شود . آلودگی در تشکیل دانه باعث لاغری و شکنندگی دانه می‌گردد.

زاد و ولد در سال های ابری و بارانی به مراتب بیشتر از سالهای گرم و خشک است . در صورت تداوم هوای ابری و وقوع بارندگی در خلال آن در هر یک از ماه های اردیبهشت ، خرداد، تیر یا مرداد جمعیت آفت به شدت طغیان کرده و خسارت زیادی را وارد می‌کنند . وجود هوای ابری و گهگاه بارندگی سبب می‌شود تاتعداد دفعات جفت گیری و تخم گذاری بیشتر شده و درصد تخم های تفریخ شده افزایش یابد و در نتیجه خسارت نیز بالا خواهد رفت . به عنوان مثال در سال ۱۳۷۹ بین نسل اول و دوم هوا به مدت ۲۲ روز ابری بوده و در خلال این مدت گاهگاه بارندگی هم داشتیم. شرایط به وجود آمده برای طغیان جمعیت کرم ساقه خوار فراهم شده در نتیجه در بین دو نسل جمعیت کرم ساقه خوار افزایش یافته و خسارت شدیدی را در نسل دوم بوجود آورده است . در حالیکه خسارت نسل اول واقعا کم بود، چون قبل از آن هوا خشک و گرم بوده است.

گر چه کرم ساقه خوار برنج در مناطق خارجی یک آفت پلی فاژ به اصطلاح چندمیزبانه معرفی شده و علاوه بر برنج به ذرت و بسیاری دیگر از گیاهان خانواده گندمیان حمله می‌نماید ولی در ایران تا کنون آفت مزبور در فصل رویش فقط روی برنج مشاهده گردیده است . البته در موقع شروع برداشت محصول و هنگامی که ساقه های برنج کاملا خشک می‌شود و برای تغذیه لاروها مناسب نیستند ، بسیاری از لاروها آفت از این ساقه های خشک شده به طرف علف های هرز سبز و آبدار حاشیه مزرعه مهاجرت نموده و از آنها تغذیه می‌نمایند. تعداد لاروهای آفت در متر مربع متفاوت و ابرت (۱۳۵۱) می‌نویسد ، حداکثر آلودگی در تنکابن در هر متر مربع ۱۱۲۵ لارو و بطور متوسط ۷ لارو و حداکثر ۱۲۷ عدد در هر ساقه برنج مشاهده شده است.

مبارزه با کرم ساقه خوار برنج :

الف : مبارزه زراعی پاییزه و زمستانه :

در مناطق برنج خیزشمال ایران طبق معمول مزارع برنج را از اواسط تا اواخر تابستان درو می‌کنند. پس از درو مزارع برنج همین طور به حال خود رها می‌شوند و گاهی بقایای برنج را در مزرعه برای تعلیف دام اختصاص می‌دهند و تا اوایل اردیبهشت ماه سال بعد مجددا به کشت برنج اقدام می‌نمایند.

در فاصله این مدت طولانی دور از نظر کشاورزان آفات برنج از قبیل لارو پروانه یک نقطه ای، کرم ساقه خوار به رشد و نمو خود ادامه داده و خودشان را برای حمله مجدد در سال آینده با قدرت بیشتر و عده فراوانتر آماده می‌کنند. عده ای از این لاروها با دسته های بریده شده برنج به کندوجها منتقل شده و در جای نسبتا گرم زمستان رابا شرایط بهتر محل سپری می‌سازند. بنابراین ما با دست خودمان دشمن را پناه داده و تقریبا هفت ماه مهلت می‌دهیم که مجددا به زراعت حمله کنند. برای جلوگیری از این امر بایستی اقدامات زیر را انجام داد:

۱- درو محصول مزارع حتی المقدور بایستی پایین و نزدیک طوقه گیاه انجام گیرد تا هر چه ممکن است لارو کمتر در مزرعه باقی بماند.

۲- خوشه های بریده شده را به مدت چند روز روی زمین در همان مزرعه نگهدارند تا خشک شود و سپس با خرمن کوب هایی که کلش ها را کاملا خرد می‌کند و به صورت کاه گندم در می‌آورد خرمن کوبی نمایند تا هر چه لارو در داخل ساقه ها است له شده و از بین برود.

۳- کاه و کلش باقی مانده در مزرعه را با دقت کامل بسوزانند.

۴- پس از سوزاندن مزرعه را با تیلر در دو نوبت عمود بر هم شخم نمایند.

۵- زمین شخم زده را هر چه زودتر آب تخت نمایند.

۶- علف ها ی هرز کنار و حاشیه مزارع که پناهگاه لاروها در زمستان می‌باشند را کنده و بسوزانند.

۷- از خزانه های برنج همه روز بازرسی کرده تا چنانچه پروانه ها تخم ریزی کرده باشند برگ های آلوده را چیده و از بین ببرند.

۸- از انتقال نشاهایی که آلوده یا مظنون به آفت هستند به زمین اصلی خودداری شود.

۹- طبق نظر کارشناسان اصلاح بذر و نهال حتی المقدور از ارقام زودرس جهت کشت استفاده شود و چنانچه ممکن است خزانه ها را با نایلون محفوظ کنند تا نشاها زودتر برای کشت آماده گردد . رویهم رفته همه ارقام برنج در مازندران کم و بیش به کرم ساقه خوار آلوده می‌شوند ولی از نظر میزان خسارت ارقام زودرس و میان رس به علت اینکه قبل از ظهور و یا حداکثر تا اوایل فعالیت لاروهای نسل سوم برداشت می‌شوند خسارت کمتری متحمل می‌گردند.

۱۰ – در بهار که موقع خروج پروانه هاست باید هر مزرعه دارای تله نوری باشد. تله های نوری ساده بوده و عبارت از یک فانوس معمولی است که در زیر آن یک طشت آب قرار دارد. پروانه ها که به طرف نور می‌آیند در داخل آب افتاده و تلف می‌شوند.

ب: مبارزه بیولوژیک :

از روش های موثر دیگر مبارزه با کرم ساقه خوار برنج روش بیولوژیک است . در این روش از چند گونه از حشرات شکاری و دو گونه زنبور پارازیت شفیره نسل زمستانه از خانواده Ichneumonidae استفاده می‌شود ، یک نوع زنبور پارازیت لارو به نام Apanteles و گونه دیگر زنبور پارازیت تخم از خانواده Trichogrammatidae، یک نوع سوسک شکاری از خانواده Staphylinidea موسوم به دراکولا که از تخم کرم ساقه خوار نیز تغذیه می‌نمایند.

Andralus spinidems که نیز آفت را شکار می‌کند ، و یک نوع قارچ به نام Beauveria brassiana که روی لارو یا شفیره ایجاد بیماری می‌نماید و همچینین از ویروس بیماریزا استفاده می‌کند، این عوام دشمنان طبیعی آفت می‌باشند . بنابراین در حفظ و کنترل آن باید اقدامات اساسی صورت گیرد.

کنترل کرم ساقه خوار برنج در خزانه با استفاده از زنبور تریکوگراما :

مبارزه بیولوژیک با زنبورک :

در صورت استفاده از زنبور تریکوگراما به جای سموم شیمیایی ، می‌توان ۱۰۰ عدد تریکوکارت ( هر کارت محتوی ۱% گرم تخم زنبور در حال شفیره است) را در ۲۵۰ تا ۳۰۰ متر مربع خزانه استفاده نمود.

کنترل کرم ساقه خوار برنج در زمین اصلی در نوبت اول با استفاده از زنبور تریکوگراما :

در صورت استفاده از زنبور تریکوگراما می‌توان در زمان ۵۰ درصد شفیرگی آفت در علفهای هرز حاشیه مزارع اقدام به مصرف تریکوکارت نمود. میزان ۱۰۰ عدد کارت برای یک هکتار کافی است. فاصله هر کارت از یکدیگر باید ۱۰ متر باشد . در صورت آلودگی بیش از حد می‌توان تعداد کارت در هر هکتار را افزایش داد . تریکوکارت ها در محلی به نام انسکتاریوم تولید می‌شوند که پس از تولید کارت ها باید به کشاورزان تحویل داده شوند . کشاورزان نیز باید آن را در اسرع وقت در زمین شالیزاری نصب کنند . زمان نصب تریکوکارت ها باید در صبح یا غروب باشد (ساعت گرم روز انجام نگیرد).

ج: مبارزه شیمیایی :

۱- کنترل و مبارزه با کرم ساقه خوار در خزانه :

پروانه های کرم ساقه خوار در زیر برگ های برنج در خزانه تخم ریزی می‌کنند . کنترل خزانه به علت کم بودن سطح خزانه نسبت به زمین اصلی راحت تر و مقرون به صرفه تر است. در صورت سمپاشی خزانه ها به صورت همگانی می‌توان نسل اول جمعیت کرم ساقه خوار را در مزارع تا حد زیادی کاهش داد . ۳ تا ۵ روز قبل از کندن نشاء، خزانه را می‌توان با سم لیندین یا با یکی از سموم سمپاشی نمود ۱۵۰ گرم سم لیندین ۲۵ درصد را می‌توان در ۷ تا ۸ لیتر آب محلول کرده و با سمپاشی پشتی موتوری (اتومایزر) محلول پاشی نمود. در موقع محلول پاشی خزانه باید کم آب بوده و تا چند روز باید از ورود و خروج آب به خزانه جلوگیری نمود.

۲- مبارزه بر علیه کرم ساقه خوار برنج در زمین اصلی :

بر اساس آلودگی ۲ درصد ساقه های برنج و یا مشاهده ۸ تا ۱۰ عدد لاروهای سنین اولیه در یک صد بوته می‌توان با یکی از سموم شیمیایی (گرانول ۵ یا ۱۰ درصد و یا گرانول پادان ۴ درصد) مزرعه را گرانول پاشی نمود. دیازینون ۱۰ درصد ۱۵ کیلوگرم و ۵ درصد ۳۰ کیلوگرم و پادان ۴ درصد ۲۵ کیلوگرم در یک هکتار کفایت می‌کند . د رموقع گرانول پاشی باید مزرعه به اندازه ۴ تا ۵ سانتیمتر آب داشته باشد و جریان آب از کرتی به کرت دیگر برقرار نباشد . و تا چند روز همچنان از ورود و خروج آب به هر کرت خودداری شود.

۳- مبارزه بر علیه کرم ساقه خوار برنج در زمین اصلی در نوبت دوم :

ارقام زودرس که زود کاشته شده باشند ، قبل از شیوع نسل دوم آفت برداشت شده یا در حال برداشت هستند. لذا برای نسل دوم آفت نیازی به کنترل و مبارزه نیست . در صورت آلوده بودن ۴ درصد بو ته های برنج به کرم ساقه خوار یا مشاهده ۱۰ لارو سنین اولیه در یک صد ساقه باید مزرعه را گرانول پاشی نمود.

۴- مبارزه بر علیه کرم ساقه خوار برنج در دیر کاشت ها و ارقام دیررس :

زمان کاشت ارقام مختلف دریک منطقه باید به طوری تتنظیم و برنامه ریزی گردند ( دیررس ها زودتر از زودرس ها کاشته شوند ) که ارقام اختلاف زیادی از نظر برداشت نداشته باشند. چنانچه در یک منطقه ارقام مورد کشت در حال رسیدن یا برداشت باشند ولی یک یا دو قطعه دیر رس یا دیر کاشت وجود داشته باشند که بوته های آن سبز باشد ، تمامی پروانه ها ی منطقه رو به سوی آن مزرعه آورده و در آن جا تخم ریزی می‌کنند و در نتیجه مزرعه شدیدا آلوده به کرم ساقه خوار می‌گردد . در صورت عدم کنترل و مبارزه ، محصول شدیدا کاهش می‌یابد . لذا باید تعداد گرانول پاشی یا سمپاشی را بیشتر نموده یا از تعدا د دفعات بیشتر رهاسازی زنبور استفاده کرد.

در نوبت دوم یا سوم گرانول پاشی به مقدار: ۲۰ کیلوگرم گرانول ۱۰ درصد یا ۴۰ کیلوگرم گرانول ۵ درصد یا ۳۰ کیلوگرم گرانول پادان ۴ درصد و یا ریجنت ۲ /۰ درصد به مقدار ۲۰ کیلوگرم مورد نیاز است.