پایان تابستان و آغاز عملیات خاکورزی در فصل پاییز

با پایان تابستان، آغاز برنامه ریزی برای کشت های پاییزه شروع میشود که این عملیات در مناطق گرمسیر و سردسیر تفاوت های عمده ای دارد؛ چرا که هر یک از این اقلیم ها بنابر شرایط جغرافیایی، درجه حرارت و زمان آغاز بارندگی متفاوتند. در شرایط کنونی، اولویت تعیین کننده  در اقدام به کشت مشکل کمبود آب است و سعی می شود تا هر کشاورزی حداکثر بهره برداری را از حداقل آب بنماید. در مناطق گرمسیر، فصل پاییز واقعی بسیار دیر از راه می رسد، اما معمولا در اواخر مهر ماه یک یا دو باران در حاشیه گرم جنوب و جنوب غربی می بارد که فرصتی طلایی برای نرم شدن اراضی برای اجرای عملیات خاکورزی اولیه به منظور حفظ رطوبت و نفوذ آب باران در خاک است. همین شرایط اما در وضعیتی بهتر و بارندگی بیشتر در مناطق شمالی کشور رخ می دهد و فرصتی مغتنم برای اقدام به خاک ورزی و آماده نمودن اراضی به ویژه برای کشت غلات است.

خاک ورزی در مناطق گرمسیری :

به طور کلی گرما در مناطق گرمسیر کشور و طولانی و تقریبا دو برابر مناطق سردسیر است و اراضی کشاورزی مدت زمان بیشتری تحت تابش آفتاب گرم با درجه حرارت بالا هستند. به همین دلیل این دسته از اراضی کشاورزی مقدار بیشتری از آب خود را از دست داده و به شدت سفت و سخت می شوند، بنابراین به منظور آماده شدن برای کشت های پاییزه نیاز به کار و فعالیت بیشتری دارند. در بسیاری از مناطق جنوب و در صورت برنامه ریزی واقعی می توان تا سه نوبت کشت های متفاوت را به اجرا در آورد که همین امر خود عاملی به منظور ضعیف شدن و تخلیه زمین از مواد غذایی و هوموس است. بنابراین ضرورت دارد برای حفظ ساختمان خاک، همیشه مقداری از بقایای محصول قبلی در زمین باقی بماند و در هنگام خاک ورزی به خاک افزوده شود (۱۰ تا ۱۵ درصد). رعایت چنین قاعده ای مانع از فشرده شدن خاک شده و عملیات خاک ورزی بعدی را  آسان تر می نماید. سنت مرسوم در مناطق جنوب برای آماده سازی اراضی یک نوبت آبیاری کامل زمین با هدف نرم کردن آن برای اجرای عملیات بعدی است که اصطلاحا به آن “ماخار کردن”می گویند. در حال حاضر و به دلیل اجرای کشت های سبزیجات پاییزه (پیاز، کاهو، کلم، شلغم، هویج و سایر سبزی ها) اراضی تخلیه شده اند و اراضی محصولات قبلی به تدریج مشمول عملیات خاک ورزی می شوند. آن چه کشاورزان این مناطق باید رعایت نمایند توجه به درجه حرارت است که می تواند در دو جنبه آماده سازی اراضی و کشت محصول مشکل آفرین شود. هر چند در مناطق جنوب تابستان رو به پایان است، اما از درجه واقعی حرارت چندان کاسته نشده است. بنابراین با اندکی تاخیر، در پایان شهریور و یا اوایل مهرماه می توان اقدام به آماده سازی زمین برای کشت نمود.
توجه به این نکته ضرورت دارد که عملیات سنگین و خاکورزی موجب از دست رفتن رطوبت تا بخش های عمقی خاک شده و گیاهان تازه جوانه زده را نیازمند تکرار آبیاری می نماید. بنابراین هر گونه کاهش در شدت خاکورزی به حفظ رطوبت کمک خواهد کرد.

خاک ورزی در مناطق سردسیر :

در مناطق شمال، شمال غربی و برخی استان های غرب کشور، فصل پاییز معمولا در زمان همیشگی خود از راه می رسد و با برخی باران های ابتدای فصل، امکان خاک ورزی را در اراضی به جا مانده از مزارع به وجود می آورد. از آن جاییکه حداکثر در این مناطق دو نوبت کشت امکان پذیر است، برداشت محصول دوم پس از غلات که اساسا یک محصول صیفی، است تا هنگام نزول اولین باران ها به درازا می انجامد. این شرایط فرصتی است تا با باقی گذاشتن مقدار قابل توجهی از بقایای گیاهی هر گونه محصول، عملیات خاک ورزی را در زمین به اجرا در آورد. اصولا هدف از این خاکورزی، کشت محصول پاییزه و یا شرایط جذب و نفوذ آب و نگهداری آن برای کشت بهاره است که به هر حال اقدام مفیدی است. کشاوزان چه در مناطق گرمسیر و چه در مناطق سردسیر باید سعی کنند به منظور حفظ ساختار خاک، برای آماده سازی اراضی دیم در تمامی مناطق گرمسیر و یا سردسیر کشور معمولا پس از اولین بارندگی اقدام به خاک ورزی و آماده سازی اراضی می شوند که به صورت سطحی و اغلب بدون رعایت قواعد کشت انجام می شوند. در بسیاری از موارد این خاک ورزی ها همراه با کشت محصول انجام می گیرند.
بدیهی است یک بذر برای تبدیل شدن به گیاهی بارور نیازمند بستری با شرایط مناسب، داشتن خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مناسب همچون نرم و قابل نفوذ بودن به آب و هوا، دارا بودن هوموس، بقایای آلی و کافی و… است. ورود چندین باره تراکتور به همراه ادوات و دنباله بندها (تا پنج نوبت و گاه بیشتر)، اجرای شخم های عمیق با گاو آهن های برگردان دار و خرد کردن و شکستن شدید ساختمان خاک، تمامیت کشاورزی را با معضلی به نام فرسایش خاک و کاهش محصول روبه رو کرده که در صورت بازنگری در چگونگی خاک ورزی، می توان تا حدی از شدت فرسایش کم کرد. از آن جاییکه اراضی کشاورزی به دو دسته آبی و دیم تقسیم می شوند، چگونگی خاک ورزی در آن ها نیز متفاوت است.
خاکورزی در اراضی آبی : خاکورزی در این اراضی باید با هدف اجرای حداقل باشد و سعی شود تا در این عملیات، بخشی از بقایای گیاهی روی خاک باقی بماند. انواع روش های خاکورزی در اراضی آبی به صورت بی خاک ورزی، خاک ورزی نواری که به خصوص در محل قرار گرفتن گیاهان انجام می شود و خاک ورزی پوششی است.

• – خاک ورزی نواری (Strip- Tillage) :

• اسامی متعددی برای خاک‌ورزی نواری نامگذاری شده اند که برخی از آنها عبارتند از: خاک‌ ورزی ناحیه‌ای (Zone-Tillage)، خاک ‌ورزی ردیفی (Row Clearing) و منطقه ی عمیق .(Deep Zoning) در این روش عملاً یک چهارم یا کمتر از خاک، مورد خاک‌ورزی قرار می‌گیرد و بقیه ی قسمتها دست نخورده باقی می‌مانند. هدف اصلی از خاک ‌ورزی نواری این است که ضمن ایجاد بستر مناسب برای بذر، با حفظ بقایا در اطراف شیارها مانع از فرسایش خاک می‌شود. اغلب عملیات خاک‌ ورزی نواری در پاییز انجام می‌شود، ولی با این‌حال برخی از ردیف کارها طوری تنظیم شده‌اند که در بهار نیز می‌توانند توسط این روش بذرکاری نمایند. در بذرکارهای جدید همراه با بذر کود نیز می‌ریزند. یکی از مشکلات بی‌‌خاک‌ ورزی این است که در این روش سرعت رشد اولیه ی بذر پایین آمده و ممکن است که زارعین به این سیستم نا امید شوند ولی در سیستم خاک ‌ورزی نواری سرعت رشد به دلیل گرمتر شدن شیارها، و مقدار محصول نهایی بسیار بهتر از بی‌ خاک ‌ورزی می‌باشد.
• نمایی از خاک ورزی نواری

• شخم پوششی (Mulch- Tillage):

• در این روش نیز همه سطح مزرعه ولی با گاو آهن قلمی ( چیزل) شخم زده می شود که خاک را برگردان نمی نماید بلکه مخلوط کردن کلش باقی مانده از کشت قبلی با خاک، پوششی برای حفاظت خاک به وجود می آورد. یک یا دو شخم ثانویه نیز انجام می شود. در هنگام شخم حدود ۵۰ تا۶۰% بقایای گیاه قبلی پس از خرد کردن با خاک مخلوط می شود ولی به زیر خاک نمی رود. سطح خاک از این بقایا یا علف های هرزی که با علف کش خشک شده اند پوشیده می شوند. پس از اتمام کاشت، حدود۳۰% از بقایای گیاهی باقی می ماند.
• شخم پوششی 

• شخم جوی پشته ای (Ridge Tillage):

• خاک تا زمان کاشت دست نخورده باقی می ماند. در این زمان نواری را با پنجه غازی صاف و عاری از گیاه نموده و از علف کش ها نیز بهره گیری می شود. از هیچ یک از وسایل شخم اولیه یا ثانویه استفاده نمی شود. با پشته ساز ویژه پشته هایی به پهنای ۱۵ سانتی متر ساخته می شوند که بذرها روی آنها کا شته می شود و این پشته ها در سال های بعد بر جای مانده و فقط روی آن ها خاک ورزی سطحی صورت می گیرد. پشته ها در عملیات بعدی وجین،که یک یا دو ماه بعد صورت می گیرد دوباره سازی می شوند. پس از کاشت حدود ۱۵% از بقایای گیاهی بر جای می مانند. استفاده از این روش برای کاشت ذرت و سویا در آمریکا و سایر کشورهای بسیاررواج یافته است.

• شخم جوی و پشته ای

• – بی خاک ورزی (No- Tillage) :

• در این روش، بذر و گیاهان مستقیما و بدون هر گونه زیر و رو کردن خاک در آن قرار می گیرند. سطح خاک به هیچ وجه تحت عملیات خاکورزی قرار نمی گیرد و مهم تر از همه مقداری از بقایای گیاهی از کشت قبلی روی زمین باقی می ماند. در این روش نیاز به تنظیم کارنده ها و کولتیواتور ها نیست. ضمن آنکه به علت حذف تردد ماشین ها و ادوات در مزرعه از نظر هزینه ها و مصرف سوخت، حداکثر صرفه جویی به عمل می آید. تنها مشکل این روش وجود علف های هرز و آفات خاکزی است که می توان از راه کنترل با سموم شیمیایی با آن ها مبارزه کرد.
• کشت در سیستم بدون خاک ورزی

• – کم خاکورزی (Minimum- Tillage) :

• در این روش، سعی بر آن است تا کمترین عملیات خاکورزی انجام گیرد و بخشی از بقایای گیاهی در سطح مزرعه حفظ شوند. این روش دارای مزایای بسیاری از قبیل، حفاظت خاک در مقابل فرسایش های آبی و بادی، کاهش قابل توجه هزینه های سوخت و اجاره ماشین ها، امکان استفاده از آبیاری جوی و پشته ای، مناسب برای خاک های با زهکشی ضعیف، کاهش فشردگی خاک و کنترل علف های هرز با کولتیواتورهاست.

• خاک ورزی در اراضی دیم :

• معمولا اراضی دیم از نوع اراضی شیب دار دامن کوه ها می باشند که سالیان طولانی به کشت یک یا دو محصول اختصاص داشته اند. در صورتیکه این اراضی تحت عملیات خاکورزی مرسوم قرار گیرند، در فصول زمستان و بهار به علت بارندگی ها مورد فرسایش شدید قرار می گیرند. هر گونه افزایش شیب، شدت فرسایش را بالا می برد. بنابراین انتخاب ادواتی که مانع از این درجه فرسایش شود اهمیت بالایی دارد. استفاده ترکیبی از پنجه غازی و گاو آهن قلمی برای خاک ورزی در سطح و یا عمق اندک خاک موجب کاهش جریان روان آب، نفوذ بیشتر آب در زمین و در نهایت افزایش محصول می گردد. رعایت تناوب غله با یکی دیگر از گیاهان مانند نخود یا عدس در مناطق سرد، موجب پایداری خاک می شود. شیار باز کن های تیغه ای نسبت به شیار بازکن های دیسکی ارجحیت دارد چرا که در حفظ رطوبت و کاهش تبخیر آب کمک بسیاری می کنند.
  کشت مستقیم غلات :
  غلات به دلیل نوع کشت از جمله، بذوری هستند که می توان آن ها را به صورت مستقیم کشت نمود و نیاز به اجرای عملیات متعدد نیست. برای همین منظور در بسیاری از کشورها از دستگاه و بدون نیاز به خاک ورزی شدید، با این محصول کشت می شوند. توصیه می شود در صورت به کار گیری دستگاه های کشت مستقیم، این ادوات به شیار باز کن های تیغه ای مجهز باشند تا کود و بذر به طور همزمان در محل کشت قرار گیرند. نقش عملکرد شیار باز کن های تیغه ای و دیسکی در عمق شیار ایجاد شده برای کشت بذر است، که در تیغه ای این عمق ۴ سانتی متر و در شیار بازکن دیسکی دو سانتی متر است. به دلیل آن که بقایای گیاهی در مزارع دیم بسیار کمتر از اراضی آبی است، بنابراین استفاده از شیار باز کن قلمی چندان با مشکل مواجه نمی شود. موضوع بعدی در استفاده از شیار باز کن های قلمی، احداث ردیف های با فاصله اندک (در حدود ۱۵ سانتی متر) است که مزایای چندگانه از قبیل؛ کاهش جمعیت علف های هرز، کم کردن سطح تبخیر و از همه مهم تر قرار دادن یکنواخت بذور در عمق خاک و ایجاد تراکم مناسب در مزرعه است.
  

• چند ویژگی “No- Tillage “:

• ۱- کاهش مصرف سوخت
  در تغییر روش از کشت سنتی به “No- Tillage”، سوخت مصرفی بیش از ۸۰% درصد کاهش می یابد.
  ۲- صرفه جویی در زمان
  در مقایسه با ۵ تا ۱۰ بار حرکت ماشین ها در مزرعه (کاشت به روش سنتی) با روش No- tillage که حداکثر تا سه نوبت انجام می گیرد، مقدار زیادی در زمان صرفه جویی شود.
  ۳- صرفه جویی در نیروی کار
  در این روش تا حدود ۶۰ درصد از ساعات نیروی کار نسبت به روش سنتی کاسته می شود.
  ۴- افزایش مواد ارگانیک خاک
  با رها کردن بقایای گیاهی محصول قبلی در سطح خاک و پوسیده شدن آن ها، به مواد ارگانیک سطح خاک افزوده شده و مواد غذایی کافی برای تغذیه ی میکروارگانیسم های آن به وجود می آورد.
  ۵- افزایش ازت خاک
  تمامی انواع شخم موجب مینرالیزه (معدنی شدن) ازت خاک می گردند که در کوتاه مدت به رشد گیاه کمک می کند. این چنین ازتی، از مواد ارگانیک آن حاصل می شود.
  ۶- حفظ ساختار خاک
  تمامی انواع شخم موجب تخریب ساختمان خاک شده در حالیکه No- tillage حداقل آسیب را به خاک می زند و از طریق تولید هوموس به پروسه بازسازی خاک، کمک می نماید.
  ۷- حفظ رطوبت خاک
  هر گونه آسیب فیزیکی به خاک آن را در معرض خشک شدن قرار می دهد، اما No- tillage و بقایای گیاهی تا حد زیادی از خشک شدن جلوگیری می کند. علاوه بر آن تجمع مواد ارگانیک تا حد زیادی به بالا بردن حفظ رطوبت خاک کمک می کند.
  ۸- تعدیل درجه حرارت خاک
  با اجرای No- tillage درجه حرارت خاک نسبت به خاک ورزی سنتی کمتر می شود. در فصل زمستان این نزولات ( برف) توسط بقایا نگهداری شده و در بهار، زمین به آهستگی گرم می شود.
  ۹- اختلاط طبیعی فسفر و پتاسیم خاک
  کرم های خاکی مقادیر زیادی از پتاسیم و فسفر خاک را در ناحیه ی ریشه گیاه با یکدیگر مخلوط می کنند. با اجرای عملیات No- Tillage تعداد کرم های خاکی افزایش و دسترسی گیاه به مواد غذایی نیز افزایش می یابد.
  ۱۰- افزایش محصول
  تمامی عوامل فوق می توانند برای به دست آوردن محصول بیشتر به کار گرفته شوند به شرط آنکه سیستم No- Tillage به طور کامل و بدون کم و کاست انجام شود.

برای مشاوره با کارشناسان ما برای هر گونه سوال در زمینه بیماری های گیاهی و آفات کشاورزی و همچنین فروش سم و کود کشاورزی در ارتباط باشید.